Bodem

Het Vijfde Dorp: bouwen voor het water of het hoofd boven water houden?

donderdag 30 maart 2023

Call-in

Het is bestuurlijk en qua uitvoering een enorme uitdaging: ruim 6 meter onder de zeespiegel een compleet nieuw dorp met 8000 woningen bouwen. Deze 6 meter is ongeveer het laagste punt van Nederland. Het gaat om het Vijfde Dorp in de gemeente Zuidplas. Dat dorp moet volgens deskundigen en lokale bestuurders hét klimaatdorp in Nederland worden. Maar: is deze bouw vanwege de stijgende zeespiegel en de toenemende wateroverlast wel wenselijk en verantwoord?

Het klimaatadaptief bouwen in zo’n gebied met een dalende bodem vereist de nodige innovatieve kennis. Bodemdaling is immers van invloed op wegen, de ondergrondse infrastructuur en op de fundering van gebouwen. Hoe ga je daar mee om als planeconoom, planoloog of als projectontwikkelaar? Moet gaan je bouwen voor het water? Of moeten we vertrouwen op innovatieve kennis, die de wateroverlast weet tegen te houden?

Context

De ontwikkeling van het Vijfde Dorp gaat in twee fasen plaatsvinden. Vóór 2030 worden volgens plan ruim 4.000 woningen opgeleverd, de bouw van de andere helft gaat na 2030 plaatsvinden. Het nieuwe dorp en het omliggende landschap van de Zuidplaspolder worden klimaatrobuust ingericht in lijn met het Convenant Klimaatadaptief Bouwen’’, zodat het dorp en het landschap voorbereid zijn op een zeespiegelstijging en intensievere neerslag en langere droogte. Daarnaast is het doel om het Vijfde Dorp ‘waterrobuust’ in te richten. Hoe gebeurt dat dan?

Het complexe gebied biedt ons kansen om het gebied robuuster en klimaatbestendiger te maken’, legt Agnes van Zoelen, hoogheemraad bij het waterschap van Schieland en de Krimpenerwaard uit. ‘Het watersysteem moet ook in 2100 zijn eigen broek ophouden. We willen voorkomen dat we toekomstige generaties en andere gebieden opzadelen met klimaatrisico’s en herstelschade, die we nu kunnen voorkomen. Hoe? “Door de aanleg van waterbuffers, modulair bouwen en aangepast landgebruik. Modulair bouwen betekent dat de woningen grotendeels in delen in de fabriek worden gemaakt en ter plekke in elkaar worden gezet. Dit betekent minder belasting van de natuur, minder overlast voor al aanwezige bewoners, maar biedt ook de kans om de woningen grotendeels circulair te maken.” Een technische benadering is volgens Van Zoelen de inzet van het waterschap op de “lagenbenadering,” waarbij de bodem de basis vormt voor de inrichting. Dat kan onder andere door te spelen met de verschillende peilen, bijvoorbeeld om oxidatie en bodemdaling te voorkomen.[1] De lagenbenadering verdeelt de ruimte in drie horizontale lagen die met elkaar interageren. De eerste laag bestaat uit de “ondergrond”: de fysieke ondergrond, het watersysteem en het biotisch systeem. De tweede laag bevat “netwerken” van infrastructuur met onder meer wegen, spoorlijnen en waterwegen. Tot slot de laag “landgebruik” met de menselijke activiteiten zoals wonen, werken en recreëren en de fysieke neerslag daarvan (zie onderstaand figuur).

De vraag wie verantwoordelijk is voor welke laag is niet eenduidig te beantwoorden. Er bestaat geen directe relatie tussen sturing en de afzonderlijke lagen. De overheid als hoeder van het algemene belang heeft een relatief groter rol in de minder dynamische lagen (netwerk en ondergrond), waar de rol van private partijen en burgers minder belangrijk is.

Volgens de wethouder van Zuidplas, Jan Willem Schuurman, richt de gemeente het gebied zo in dat het een hevige bui goed kan opvangen en dat er voldoende vluchtmogelijkheden zijn, zoals hoger gelegen locaties waar mensen kunnen schuilen van wie de eigen woning te laag is. Maar de planologische voorbereiding blijkt nog niet helemaal rond. Wat wel gepland is, dat de eerste paal van deze wijk in het derde kwartaal van 2025 de grond in gaat. Dat blijkt uit de laatste voortgangsrapportage van het college van B&W.

Bouwen voor het water?

De vraag is of -ondanks de klimaat- en waterrobuustheid  -  de bouw van deze woningen voor de toekomst een goed plan is. Er zijn twee opvattingen.

Het Ruimtelijk Planbureau in Den Haag noemde in 2007 de Zuidplaspolder al een ongunstige locatie voor investeringen. 'Het overstromingsrisico komt vanuit de Hollandse IJssel en de Gouwe', staat in het rapport te lezen. 'Nu het bouwen werkelijk aan de orde is, roepen veel planners en waterbeheerders dat de bouwlocatie discutabel is vanwege overstromingsgevaar en wateroverlast.” Het Rapport gaf aan dat overstromingssimulaties van Delft Hydraulics laten zien dat het nieuwbouwgebied in de Zuidplaspolder zeer kwetsbaar is voor overstroming. “Bij een dijkdoorbraak loopt het zuidelijke deel van de polder binnen enkele uren vol water. Delft Hydraulics berekent een maximale waterhoogte in de polder van 1,20 meter boven maaiveld wanneer de dijk langs de Hollandse IJssel doorbreekt (bij een gesloten stormvloedkering).” Ook het onlangs door de provincie Zuid-Holland gepubliceerde Klimaatonderlegger “Waarbij water en bodem sturend zijn” (Eindrapportage januari 2023) zet (indirect) vraagtekens bij de bouw van het Vijfde Dorp.[2]

Rotmans: “Niet meer droog”

Hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid Jan Rotmans heeft ook zijn bezwaren: “Het is een onzalig plan. Dit houden we niet meer droog. De grond zakt daar een centimeter per jaar, terwijl de zeespiegel de komende honderd jaar met ongeveer een meter stijgt. Dan ga je met dat dorp in Zuidplas al snel richting de 9 meter onder NAP. Dat valt niet meer uit te leggen. Een bestuurder die hier voor kiest, heeft geen langetermijnvisie.’’ Hij wijst er op dat de huidige dijken nog dertig jaar vooruit kunnen. En als er een nieuw Deltaplan komt, is dat naar zijn mening anders dan het huidige Deltaplan. “Een nieuw Deltaplan kost zomaar dertig jaar, dus daar moeten we nu al mee beginnen. Dat gaat er wel heel anders uitzien dan het eerste Deltaplan. doen. Het wordt diverser. Sommige gebieden mogen af en toe onder water lopen, andere gebieden zetten we blank om de druk van het water op het land weg te halen. En weer andere gebieden moeten droog blijven. Het gaat hierbij niet alleen om veiligheid. Om het gebied droog te houden, moet je al dat water blijven wegpompen. Al dat bemalen wordt heel duur. En hoe groter het hoogteverschil, hoe duurder dat wordt.’’ Hij is voorstander om daar niet te gaan bouwen. “Wat er al is, moet je proberen te behouden, maar ga niet iets nieuws bouwen op zo’n laag punt. Binnen de grenzen van de dorpen in Zuidplas is er genoeg ruimte om te verdichten. Waarom zou je natuur opofferen voor woningbouw, los dat in de dorpen zelf op.’’

En als het bestuur dan toch de nieuwe wijk wil aanleggen, pleit Rotmans voor alternatieven voor de traditionele manier van bouwen, zoals het drijvend bouwen. “Kijk wat ze op kleine schaal in Rotterdam doen. In de Rijnhaven, de Maashaven, de Nassauhaven”, zei hij in het voorjaar van 2021 in het dagblad De Gelderlander. “Dat is nog oefenen, maar het is wel de toekomst. Dus als je gaat bouwen op die plek in de Zuidplaspolder, doe het dan op en met het water.”

Voorstanders: “sterkte waterkering belangrijk”

Zijn collega, Co Verdaas, hoogleraar gebiedsontwikkeling én dijkgraaf in het waterschap Rivierenland heeft een andere mening.  Hij vindt dat de tegenstelling “diepe polder, niet bouwen’ geen recht doet aan de situatie in Zuidplas. “Bijna een derde van Nederland ligt onder NAP, moeten we dat allemaal maar opgeven? Of je nou 6 meter of 4 meter onder NAP bouwt, het gaat erom dat je voor droge voeten zorgt.”

De waterhuishouding in het gebied is daarom volgens Verdaas de belangrijkste reden een belangrijke reden om positief te kijken. “Als je het masterplan leest, zie je dat er in het gebied een vicieuze cirkel is ontstaan. De agrarische functie in het gebied staat onder druk, omdat de bodem te nat is. Maar het wegpompen van het water zorgt ervoor dat de bodem verzakt. Het waterschap moet hoe dan ook iets doen aan het watersysteem.”

En dus, stelt Verdaas, is het creëren van een robuuster watersysteem door functies als landbouw, wonen en recreatie te combineren in het gebied juist uiterst relevant. “Er moet iets gebeuren in het gebied, het kan niet zo doorgaan. Tegelijkertijd moeten er de komende tien jaar een miljoen woningen worden bijgebouwd. Dan ga je er niet aan ontkomen om in deze gebieden te bouwen.” Dat zegt Van Zoelen namens het waterschap, dat vanaf het begin betrokken is bij de plannen voor het nieuwe dorp, dat er prima gebouwd kan worden, mits dat ordentelijk verloopt. “Het maakt niet uit of dat vier of zes meter onder NAP gebeurt. De sterkte van de waterkering is bepalend”, aldus Van Zoelen. “Als er in de Zuidplas niet gebouwd kan worden, had dat in heel West-Nederland niet gekund.” Volgens haar zal er veel aandacht moeten komen voor het watersysteem in het gebied. “Grote waterpartijen, die je ook voor meervoudig gebruik kunt inzetten. Voor recreatie wordt het bijvoorbeeld aantrekkelijk.”

In het Masterplan is volgens Van Zoelen goed rekening gehouden met de bodem. Ze vindt dat niets doen met de bodemdaling in de polder geen optie is. “Het voordeel nu is dat je het gebied op een robuuster manier kunt inrichten. Daarmee kunnen we de bodemdaling remmen en het kwelwater inperken. Met de bouw van het nieuwe dorp wordt de Zuidplaspolder eerder veiliger dan onveiliger.”

Conclusie

Voordat de eerste paal in 2025 de grond in gaat, heeft de bouw van de 8000 woningen op het diepste punt van Nederland veel discussie opgeleverd. Tegenstanders vinden dat een lange termijnvisie ontbreekt en dat “drijvend bouwen” van het Vijfde Dorp een betere optie is. Andere deskundigen vinden dat bouwen wel mogelijk is door een robuuster watersysteem (via combinatie van wonen, recreatie en wonen, of aanleg de grote recreatieve waterpartijen). De bodemdaling wordt overigens wel ingeperkt, maar niet gestopt.

Het voorbeeld van de aanleg van het Vijfde Dorp met als ‘uitgangspunt water en bodem sturend’ geeft veel stof tot discussie bij deskundigen, maar mogelijk ook bij het Nota-overleg op 27 maart 2023. Gelet op deze discussie is uw mening over deze casus interessant: bouwen voor water? Of: bouwen met goede waterkeringen om de bodemdaling te vertragen? Wat is uw mening over deze enorme uitdaging?

 

[1] Klimaatonderlegger Waarbij water en bodem sturend zijn Eindrapportage januari 2023, blz. 45


[2] http://www.ruimtexmilieu.nl/lagenbenadering